Για να αναδείξουμε αυτήν τη λειτουργία του άγχους, παραθέτουμε ένα περιστατικό που περιγράφει ο ψυχαναλυτής Éric Laurent [1], εμπλουτισμένο εδώ με δικό μου σχολιασμό και ερμηνευτικές παρατηρήσεις. Πρόκειται για μια περίπτωση όπου το άγχος αναδύεται μέσα από την αποτυχία σύνταξης της εικόνας του Εγώ — και ταυτόχρονα φωτίζεται η σχέση του υποκειμένου με την απόλαυση και την επιθυμία.
Ένας αναλυόμενος προσέρχεται στην ανάλυση με έντονο άγχος, το οποίο ενεργοποιήθηκε όταν ένας καθηγητής του τού απηύθυνε το ερώτημα: «Μήπως είσαι ομοφυλόφιλος;» Το άγχος αυτό επανεμφανίστηκε αργότερα, όταν έκανε σχέση με μια γυναίκα, καθώς αντιμετώπισε προβλήματα πρόωρης εκσπερμάτισης. Μέσα από τους ελεύθερους συνειρμούς, ο αναλυόμενος αναφέρεται στον πατέρα του, ο οποίος είχε εγκαταλείψει τη μητέρα του όταν εκείνος ήταν παιδί, και σε ένα καθοριστικό σχόλιο της μητέρας: «Όλοι οι άνδρες είναι δειλοί.» Ο αναλυόμενος δήλωνε πως φοβάται μήπως επαναλάβει τη συμπεριφορά του πατέρα του, εγκαταλείποντας κι εκείνος τη σύντροφό του.
Το σχόλιο της μητέρας του έδινε μια ερμηνεία στην εγκατάλειψη, ότι ισοδυναμεί με δειλία. Έτσι, στο επίπεδο της εικόνας, διαμορφώνει το Εγώ του αναλυόμενου γύρω από τη λογική που εισήγαγε η ιδέα ότι «είναι δειλό ένας άνδρας να εγκαταλείπει τη σχέση του» — προσπαθώντας δηλαδή να κατοχυρώσει τη θέση του ως άνδρας μέσα από την πίστη και την παραμονή. Αυτό όμως που απωθείτο ήταν ότι η σύνδεση της εγκατάλειψης με τη δειλία δέσμευε τον αναλυόμενο σε έναν ορισμό, όπου, εφόσον «όλοι οι άνδρες είναι δειλοί», τότε, ο ίδιος, θα μπορούσε να είναι άνδρας μόνο εγκαταλείποντας τη σχέση του — ένα απωθημένο που επιστρέφει υπό τη μορφή σεξουαλικής δυσλειτουργίας μέσα στη σχέση.
Μα αυτή η σύνδεση, της εγκατάλειψης με τη δειλία, δε θα μπορούσε να είχε προκύψει παρά μόνο με τη διενέργεια του πραγματικού, που βρισκόταν στο επίπεδο της εκφοράς: η φράση «όλοι οι άνδρες είναι δειλοί» εξέφραζε αποκλειστικά την απόλαυση της μητέρας του που την ξεστόμισε —μιαν απόλαυση να βλέπει δειλούς τους άνδρες— χρησιμοποιώντας στη συνέχεια το γεγονός της εγκατάλειψης ως επιβεβαίωση ετούτης της θέσης. Αυτό δηλαδή που πραγματικά λεγόταν, ήταν: «κανένας άνδρας δεν είναι άνδρας!»… εξού και το άγχος που προκάλεσε η ερώτηση «μήπως είσαι ομοφυλόφιλος;».
Η ερώτηση αυτή άγγιξε την αληθινή διάσταση της απόλαυσης με την οποία είχε προσδεθεί η υποκειμενικότητα του αναλυόμενου, και αποσυνέθετε το Εγώ του, το οποίο είχε δομηθεί πάνω στη φαντασίωση ενός «μη δειλού» άνδρα. Το άγχος έπειτα παίρνει μορφή, αποκτά αντικείμενο —το σημαίνον «εγκατάλειψη»— και μετασχηματίζεται σε φόβο: μη γίνει σαν τον πατέρα του. Αυτός ο φόβος, λοιπόν, λειτουργεί ως άμυνα απέναντι στο πραγματικό του άγχους, που αφορά στην καθήλωση [fixation] του αναλυόμενου στην απόλαυση της μητέρας του.
Όμως η αποδόμηση του Εγώ, που προκαλεί το άγχος, δε συνιστά απλώς επαφή με τη φαντασίωση της απόλαυσης του Άλλου, αλλά αποτελεί και σημείο συνάντησης με την επιθυμία του υποκειμένου: ότι δηλαδή, η πραγματική δειλία που έκανε τον αναλυόμενο αυτόν να μην είναι άνδρας, είναι το γεγονός ότι παρέμενε προσκολλημένος στον λόγο της απόλαυσης της μητέρας του. Απαιτείται λοιπόν να πραγματοποιηθεί μια τομή: το σημαίνον που περιέγραφε την πράξη του πατέρα —η «εγκατάλειψη»— να αποσυνδεθεί από την απόλαυση της μητέρας —τη «δειλία»— ώστε ο ίδιος να μπορέσει να λάβει θέση ως άνδρας, σύμφωνα με τη δική του επιθυμία.
-------------------------
[1] Éric Laurent, “Relieve Anxiety?” Mental 13 (2004). p. 103–117.
