Το ωραίο άγχος

Ένα πολύ σύνηθες αίτημα του καθενός είναι «να αγαπηθώ για αυτός/ή που πραγματικά είμαι». Θα ήθελα να αναφερθώ σε αυτό το θέμα, το οποίο είναι άμεσα συσχετισμένο με διάφορα είδη συμπτωματολογίας (άγχος, κρίσεις πανικού κλπ.) τα οποία ενώ θα αποδίδαμε οπουδήποτε αλλού δεν είναι παρά ενδείξεις ότι το υποκείμενο αρπάζεται στο δικό του δόλωμα. Αυτή την αναφορά θα την κάνω παραθέτοντας έναν μύθο, μια αλληγορία, διατυπωμένο από τον ψυχαναλυτή Moustapha Safouan[1] σε ελεύθερη δική μου ερμηνεία η οποία περιλαμβάνει και σχόλιά μου[2]:

Αν βυθίσουμε ένα ραβδί στο νερό, φαίνεται να είναι λυγισμένο ή «σπασμένο». Αυτό λέγεται ότι είναι μια ψευδαίσθηση. Ωστόσο, με αυτόν τον τρόπο η εμφάνιση συμμορφώνεται με εκείνο που θα έπρεπε να είναι όπως δίνεται από την εμπειρία μας, και κατά συνέπεια και με αυτό που περιμένουμε. Αν το ραβδί φαινόταν κυρτό ή ίσιο ή οτιδήποτε άλλο, θα ήταν δικαιολογημένο να υποψιαστεί κάποιος ψευδαίσθηση. Κοινώς, άμα δεν παρατηρείται η αρχική ψευδαίσθηση, τότε μόνο υποψιαζόμαστε ότι υπάρχει κάποια ψευδαίσθηση: όταν δηλαδή παρατηρείται ψευδαίσθηση της ψευδαίσθησης.

Ας υποθέσουμε ότι ο μάγος, αυτός δηλαδή που δημιουργεί την οπτασία ετούτη στον παρατηρητή, είναι το ίδιο το ραβδί. Είναι ετούτο αρκετό για να αποκαλέσουμε το ραβδί ως υποκείμενο; Βεβαίως!.. αν το ραβδί βασανίζεται από το ερώτημα πώς θέλει να το δει ο παρατηρητής, σε ποια μορφή, δηλαδή γενικά ποια μορφή αρέσει περισσότερο σε εκείνον που το βλέπει. Λαμβάνοντας υπόψη αυτό, είναι εύκολο να φανταστεί κανείς ότι το ραβδί θα υιοθετήσει όλες τις πιθανές και φανταστικές μορφές, συμπεριλαμβανομένης της λυγισμένης μορφής, δηλ. της αληθινής, που όμως είναι ψευδώς αληθής ή ψευδώς ψευδής.

Ας υποθέσουμε ότι ο θεατής είναι ένας αδιόρθωτος ωραιολάτρης που πιστεύει ότι υπάρχει μια φιγούρα πιο τέλεια από οποιανδήποτε άλλη, π.χ. ότι ο κύκλος είναι το τέλειο σχήμα, και βλέποντας το ραβδί να παίρνει αυτήν τη μορφή βουτάει ο ίδιος στο νερό με την πεποίθηση ότι μπορεί να αρπάξει εκεί το αιώνια πολυπόθητο αντικείμενό του.

Είναι σαφές ότι το αποτέλεσμα θα είναι μια πλήρης αποτυχία.. και από τις δυο πλευρές: Καμία συμφιλίωση του ραβδιού με τον εαυτό του, διότι θα πρέπει να παρουσιάζεται ως κάτι άλλο από εκείνο που είναι, και καμιά συμφιλίωση μεταξύ του ραβδιού και του θεατή ο οποίος δεν πρόκειται να συναντήσει αυτό που περιμένει. Και οι δυο πλευρές όμως αφορούν το ίδιο το ραβδί, μια διπλή αποτυχία για το υποκείμενο, αφού το μόνο συμπέρασμα που θα βγάλει το ραβδί από αυτό που θεωρεί ως επιτυχημένο του δόλο (ή δόλωμα) είναι ότι ο θεατής δεν το αγαπά για τον εαυτό του, αλλά για την ψεύτικη εμφάνιση που έχει παρουσιάσει. Ίσως η μόνη επιτυχία είναι ότι θα καταλήξει σε ετούτη την αλήθεια. Θα είστε σίγουρα εξοικειωμένοι με την ερώτηση: «Μ’ αγαπάς;», δηλαδή, «είσαι σίγουρος ότι δεν είναι κάποιον άλλο ή, γιατί όχι, κάτι άλλο που αγαπάς;» ή «μπορώ ποτέ να είμαι σίγουρος γι' αυτό;».

Ας υποθέσουμε, αντίθετα, ότι ο παρατηρητής διαθέτει επαρκή επίγνωση της λειτουργίας που προκαλεί ετούτη την αίσθηση του ωραίου, ώστε να διατηρήσει την ψυχραιμία ή την απάθειά του μπροστά στην πράξη που προκαλεί την ψευδαίσθηση. Αργά ή γρήγορα το ραβδί θα καταλάβει ότι σε αυτή την πράξη, με την οποία αλλάζει τη μορφή του για να αρέσει, διατρέχει τον κίνδυνο να μην μάθει ποτέ τι είναι το ίδιο «αληθινά», διότι σε σχέση με την ψεύτικη εμφάνιση με την οποία γίνεται αντιληπτό από τον παρατηρητή ως ωραίο, συλλαμβάνει τη μορφή της αληθινής του ύπαρξης ως κάτι ξένο. Επομένως, συνειδητοποιεί ότι διατρέχει τον κίνδυνο να μην μάθει ποτέ ούτε ποιος είναι, ούτε αν πραγματικά αγαπιέται, αποθέτωντας τη γνώση του «τι πραγματικά θέλω» στο «τι θέλει να δει από εμένα ο παρατηρητής» εξ ου και το άγχος του. Το άγχος δηλαδή παρουσιάζεται ως ένδειξη ότι το υποκείμενο δεν οδεύει προς την επιθυμία του.

Υπάρχει μόνο μία λύση: να αναγνωρίσουμε το στρέβλωμα της μορφής του ως νόμο, νόμο τόσο της εμφάνισής του όσο και του πώς αναγκαία παρουσιάζεται στον θεατή ως «ατελής», ο οποίος επίσης θα υποθέσουμε ότι είναι βουτηγμένος στο ίδιο νερό αφού είναι από τον ίδιο πηλό φτιαγμένος.

[1] Moustapha Safouan, “Is the Oedipus Complex Universal?”, in m/f: a feminist journal, No.5&6, London, 1981, p.85-86. (μτφ. δικιά μου)

[2] Περισσότερα σχόλια και ανάλυση της ψευδαίσθησης της εικόνας, στο βιβλίο μου:

Angelos Tsialides, The Image of a Voice: The Mirror Stage of Jacques Lacan, Scribe of the Letter, 2021. (Μπορείτε να το προμηθευτείτε, εδώ)