Το λακανικό στάδιο του καθρέφτη αναδεικνύει τη διάσταση της ομιλίας και του λόγου του Άλλου: Τη συμβολική διάσταση του λέγειν (dit-mansion[1]) ως έναν καθρέφτη που δεν αναφέρεται στο οπτικό φυσικό φαινόμενο, αλλά στο πώς βλέπω τον εαυτό μου μέσω του Άλλου, δηλαδή πώς εμφανίζομαι από την οπτική γωνία ενός αλλότριου βλέμματος που με κοιτάει, ενώ πάντοτε διερωτώμαι τι αντικρίζει και πώς με περιγράφει. Ο ίδιος ο καθρέφτης αντιπροσωπεύει τη λειτουργία του Άλλου.
Ο Λακάν δηλώνει, επαναλαμβάνοντάς το με διάφορους τρόπους, σε διάφορες περιπτώσεις, ότι ο αποστολέας λαμβάνει πίσω το δικό του μήνυμα από τον Άλλο σε μια ανεστραμμένη μορφή[2]. Στην οπτική του πτυχή, η αντανάκλαση στον καθρέφτη απεικονίζει αυτήν τη λειτουργία της γλώσσας μέσω της αντιστροφής του αριστερά και του δεξιά στο είδωλο που προβάλλεται.
Ωστόσο, εφόσον το στάδιο του καθρέφτη δεν αφορά αυτό που συμβαίνει στο οπτικό φάσμα, αλλά κάτι που λαμβάνει χώρα στη διάσταση του λέγειν, όταν αναφερόμαστε στην αντιστροφή υποδηλώνουμε ένα φαινόμενο που είναι παρόν στην αφήγηση του υποκειμένου όταν μιλάει την αλήθεια του.
Εικόνα: Στέλλα Βιολάρη. © Άγγελος Τσιαλίδης, The Image of a Voice: The Mirror Stage of Jacques Lacan
Κατά τη διάρκεια μιας συνεδρίας, μια αναλυόμενη δηλώνει ότι δεν έχει αυτοπεποίθηση, εξηγώντας ότι νιώθει πάντοτε αδύναμη να ζητήσει κάτι που θέλει. Λέει ότι η μικρότερη αδελφή της είναι το ακριβώς αντίθετο: Είναι δυνατή και απαιτητική και επομένως καταφέρνει να παίρνει αυτό που θέλει. Η έλλειψη αυτοπεποίθησής της, λέει στη συνέχεια, είναι και ο λόγος για τον οποίο αισθάνεται απομονωμένη από τους ανθρώπους γύρω της. Ο μόνος τρόπος που δύναται να επικοινωνήσει μαζί τους είναι ως κάποια στην οποία εκφράζουν διάφορες απαιτήσεις, τις οποίες αυτή αναλαμβάνει να ικανοποιήσει. Δηλώνοντας πως δε βίωσε ποτέ αγάπη και στοργή, ξεσπά σε κλάμα, στη μέση της συνεδρίας, λέγοντας ότι χρειάζεται μια αγκαλιά.
Ανακαλεί μια ανάμνηση όπου η αδελφή της, όταν ήταν ακόμα μωρό, έκλαιγε στην αγκαλιά της μητέρας της, και η μητέρα της τη φρόντιζε. Η αναλυόμενη λέει ότι θυμάται τη ζήλια που την κατέβαλε αντικρίζοντας ετούτη τη σκηνή.
Εικόνα: Στέλλα Βιολάρη. © Άγγελος Τσιαλίδης, The Image of a Voice: The Mirror Stage of Jacques Lacan
Η γυναίκα αυτή, στις δύο αναφορές που έκανε στην αδελφή της, η οποία παρουσιάζεται ως ένα ιδανικό Εγώ, δηλαδή ως κάποια που απολαμβάνει τη θέση στην οποία θα έπρεπε η ίδια η αναλυόμενη να βρίσκεται, η ανακληθείσα ανάμνηση αποκαλύπτει την αντιστροφή της εικόνας της αδελφής της, όπως αυτή σκιαγραφήθηκε στην πρώτη της περιγραφή, αυτήν της «δυνατής», και κατά συνέπεια την αντιστροφή της εικόνας της ίδιας της αναλυόμενης. Διότι, αν και αποκαλεί δυνατή αυτήν που απαιτεί, η οποία στο τέλος παίρνει αυτό που θέλει, η σκηνή με το μωρό που κλαίει και δέχεται αγάπη και στοργή αποκαλύπτει ότι συμβαίνει το αντίθετο, ότι δηλαδή αυτή που απαιτεί είναι αυτή που έχει ανάγκη, δηλαδή η αδύναμη!
Το να απαιτείς κάτι, συνεπάγεται ότι είσαι ευάλωτος και αδύναμος, όπως ένα μωρό, και επομένως ο πραγματικός λόγος που η αναλυόμενη δε ζητούσε ποτέ είναι για να διατηρήσει τη θέση της δυνατής, δηλαδή της ιδανικής της εικόνας. Είναι η δυνατή που ικανοποιεί τα αιτήματα εκείνων που έχουν ανάγκη! Το δίπολο των όρων δυνατός και αδύναμος αντιστράφηκε στην εικόνα του όμοιου άλλου της, στην αντανάκλασή της στον καθρέφτη.
Αυτό όμως που πραγματικά αποκαλύπτεται είναι μια πραγματική αδυναμία της αναλυόμενης να απελευθερώσει την επιθυμία της από αυτό που την κρατάει δεσμευμένη, τουτέστιν, από το δίπολο δυνατή/αδύναμη, όπως αυτό ορίζεται από κάποια οντότητα που αντιπροσωπεύει τη θέση της αλήθειας στη λειτουργία της γλώσσας, δηλαδή η σχέση του υποκειμένου με τον μεγάλο Άλλο.
-------
[1] Jacques Lacan, Encore, The Seminar of Jacques Lacan Book XX, Ed. Jacques-Alain Miller, Transl. Bruce Fink, New York: W.W. Norton & Co, 1998, p.21. Ο Λακάν χρησιμοποιεί αυτόν τον νεολογισμό από τη γαλλική λέξη dit που σημαίνει «αυτό που λέγεται».
[2] Jacques Lacan, Écrits, Transl. Bruce Fink, New York: W.W. Norton & Co, 2006.
Το πιο πάνω πάνω κείμενο αποτελεί μετάφραση από βιβλίο Angelos Tsialides, The Image of a Voice: The Mirror Stage of Jacques Lacan, Limassol: Scribe of the Letter, 2021.
Εικόνες: Στέλλα Βιολάρη. © Άγγελος Τσιαλίδης. Απαγορεύεται η αναπαραγωγή ή αναδημοσίευσή τους, άνευ γραπτής άδειας.
